Phải công nhận chính phủ Trung Quốc đầu tư cho nông nghiệp cực kỳ bài bản, đầu cuối và vì người nông dân một cách triệt để. Chỉ bàn riêng về một thứ dược liệu, như tam thất thôi, cũng không tin nổi. Họ quy hoạch vùng trồng là toàn bộ vùng châu Vân Sơn to bằng cả miền Bắc Việt Nam, và khu vực này cứ như “đặc khu tam thất”.
Nông dân được nhà nước xây nhà dựng nhà cửa như những thị trấn, ở quần cư với nhau, rồi cùng canh tác trên những dải núi, cánh đồng khổng lồ ở độ cao 1.200m trở lên.
Các doanh nghiệp khởi nghiệp ngành thảo dược, tam thất được vay vốn thoải mái, thậm chí chỉ cần có đề án là Nhà nước cấp tiền cho khởi nghiệp.
Các viện nghiên cứu, trung tâm nghiên cứu, máy móc thì nhiều vô số kể.
Ở châu Vân Sơn có Viện nghiên cứu tam thất khổng lồ, to như một trường đại học cỡ lớn ở Việt Nam, tập trung vô số giáo sư tiến sĩ, cả đời chỉ nghiên cứu củ tam thất.
Thậm chí, Đại học kỹ thuật Kunming còn có cả một Viện nghiên cứu tam thất, với nhiều giáo sư tiến sĩ cả đời ăn ngủ với nông dân nghiên cứu loài dược liệu này.
Đến Viện nghiên cứu Tam thất, tôi thực sự choáng ngợp, với lượng máy móc hiện đại, đủ các lại phòng lab hiện đại nhất thế giới, để nghiên cứu các phương pháp chế biến, chiết xuất, tìm ra các hoạt chất mới trong củ tam thất.
Bản thân không có chuyên môn thì như vịt nghe sấm, nên không hào hứng lắm. Tôi thích đi thực tế hơn.
A Tưởng dẫn đến chợ trung tâm đổ buôn tam thất. Ôi cha mẹ thiên địa đất giời ơi – chỉ một loại dược liệu là củ tam thất mà cái chợ nó rộng chắc bằng cả khu đô thị Vinhomes Ocenpark của Việt Nam. Phải đi cả tuần mới hết được chợ.
Những ngôi làng như những khu đô thị nhà liền kề, tít hút, nhà nào cũng trưng bày tam thất, cũng có kho lớn kho bé, cũng có hệ thống chế biến, phân loại.
Cứ đi một đoạn lại có một khu trung tâm lớn, mà tam thất đổ đống như đống cát sỏi. Ban đêm họ đậy bạt, không cần trông nom, ban ngày thì khách tứ xứ đến trao đổi, mua bán.
Đầu chợ từng đoàn xe tải, xe container xếp hàng bốc tam thất chở đi khắp cả nước.
Mỗi cửa hàng, công ty, phòng trưng bày đều giới thiệu nhiều loại tam thất và giá cả thì vô thiên lủng. Loại rẻ nhất độ 800 tệ, tức khoảng 2,6 triệu đồng mỗi kg, loại trung bình, phổ biến nhất cỡ 1.200 đến 2000 tệ, tức khoảng 4 đến 7 triệu đồng. Loại khá cao cấp đến 3 ngàn đệ, tức hơn 10 triệu. Thậm chí có loại siêu víp đến hơn 7 ngàn đệ, tức 25 triệu Việt Nam Đồng.
Tôi tìm mỏi mắt ở chợ đổ buôn, thủ phủ tam thất, nhưng không thấy có chỗ nào bán tam thất khô mà giá 1 – 2 triệu như ở Việt Nam, thậm chí là 700k/kg như ở chợ dược liệu Ninh Hiệp.
Tam thất có vô số loại. Có loại mọc nhiều hạt ngọc, có loại nhỏ như cái đũa, thậm chí bằng cái tăm khêu ốc, có loại nhìn như củ nhân sâm, có loại dáng sư tử, loại như quả na rừng…
Mỗi loại có giá trị khác nhau và xuất xứ vùng trồng, đặc biệt là tuổi cũng có giá trị khác nhau. Loại vón cục như quả na rừng đắt nhất, rồi đến sư tử… các loại khác thì vô thiên lủng.
A Tưởng chỉ tôi xem chi tiết từng loại, rồi hỏi tôi: “Đố bạn biết đặc điểm chung của loại rẻ tiền là gì?”. Tôi cũng đưa ra một vài quan điểm, và A Tưởng gật đầu công nhận đúng. Tuy nhiên, cái mấu chốt nhất thì tôi lại không biết, đó là chúng đều bị mất đầu.
Quả là một câu chuyện kỳ cục và khó hiểu. Nghiên cứu về sâm, thì tôi thừa biết rằng, giá trị của củ sâm ở phần thân của nó. Trong củ sâm tập trung nhiều saponin, nhưng saponin MR2 lại nhiều ở thân. Thân càng mọc dài, củ sâm càng có giá trị. Tam thất với sâm cũng y hệt nhau thôi. Như vậy mất thân tức là mất giá trị.
A Tưởng gọi tôi lên xe, rời chợ buôn tam thất Văn Sơn, rời thành phố Văn Sơn, đi xuyên qua mấy cánh đồng, đi dưới hàng ngô đồng xác xơ mùa rụng lá, thì đến một ngôi làng chế biến tam thất.
Giữa cánh đống là những mảnh sân bê tông trải dài ngút ngát, mỗi cái to như sân vận động, có lưới che cắt nắng. Mỗi sân phơi ngút tầm mắt tam thất, vài chị em đi nhặt, đảo cho khô đều.
Cách phơi dưới lưới này gọi là phơi âm can, dùng cho nhiều loại dược liệu có tinh dầu. Gọi là âm can cho ra vẻ Tàu, chứ dịch ra là phơi trong bóng râm. Ánh nắng có tia tử ngoại làm gãy một số liên kết trong dược liệu có tinh dầu. Do vậy, nên phơi ở bóng râm hoặc cho máy sấy. Anh chị em buôn dược liệu ở Việt Nam cứ đem tam thất ra nắng chói chang phơi là giảm đi bao nhiêu giá trị.
Tôi xin phép mấy chị nông dân cho vào sân phơi, chị em Trung Quốc niềm nở, còn cứ bụm miệng cười, đỏ mặt, ra vẻ xấu hổ. Cũng như chị em nông dân Việt Nam, chắc thi thoảng mới gặp giai đẹp, mà giai đẹp xuất hiện ở vùng thuần nông càng hiếm hoi, nên họ luống cuống cũng phải.
Đúng như lời A Tưởng, tam thất ở tất cả các sân phơi đều bị vặt đầu. Cứ 5 luống phơi củ thì có 1 luống phơi phần thân của tam thất.
Đang ngó nghiêng thì có chị cười khanh khách hỏi tôi bằng tiếng Việt “anh đi đâu mà lạc vào đây vây?”.
Hóa ra chị này người Hà Giang, sang đây lấy chồng, rồi định cư ở đây, đi làm thuê.
Tôi hỏi về chuyện sao lại vặt hết thân củ tam thất đi vậy, thì chị bảo rằng, củ tam thất sẽ được phơi, chế biến, đưa ra chợ đầu mối, hoặc các công ty đến lấy, còn phần thân được giao cho những doanh nghiệp lớn ở Bạc Châu, Phúc Kiến, Quảng Đông.
Chị cũng không biết họ lấy phần thân làm gì, nhưng bao nhiêu cũng hết, mà giá gấp 10 lần phần củ. Phải 5kg củ mới lọc được 1kg thân, trong khi phơi đi thì phần thân héo quắt, chỉ còn tí tẹo, cỡ 1/10 so với củ.
Ngày xưa thì chẳng ai vặt thân với củ ra như vậy, và đều phơi sấy hết, nhưng chục năm trở lại đây, thì thân củ tách riêng.
Chỉ những loại tam thất siêu cao cấp, được nuôi trồng bán tự nhiên trên núi cao, tuổi 7-9 năm trở lên, thì họ không vặt đầu. Loại đó nông dân sản xuất theo đơn đặt hàng cho những doanh nghiệp cao cấp.
Sau này, tôi đi khắp các thủ phủ dược liệu ở Trung Quốc, tôi đều để ý, thì quả thực tam thất rẻ tiền đều không còn phần thân. Chỉ những cửa hàng cao cấp, sang trọng, củ tam thất mới còn nguyên. Hiển nhiên là tam thất khô ở Việt Nam toàn loại cụt đầu.
Còn tiếp…
Phạm Ngọc Dương
